Czy moje dziecko ma mutyzm wybiórczy?

Ten artykuł stanowi część Przewodnika dla rodzica po mutyzmie wybiórczym.
Czytaj dalej lub przejdź do początku Przewodnika.

Ta sekcja może być dla Ciebie pomocna, jeśli chcesz dowiedzieć się jak rozpoznać mutyzm wybiórczy oraz dokonać nieformalnej diagnozy dziecka (czyli takiej zrobionej przez samą/samego siebie). Znajdziesz w niej informacje o najczęstszych objawach, czynnikach, które wykluczają, bądź nie, mutyzm wybiórczy oraz o pojęciach, z którymi najczęściej bywa mylony.

Czy to może być mutyzm wybiórczy? A może dziecko jest tylko nieśmiałe? Albo wysoko wrażliwe? Pierwszym krokiem, by odpowiedzieć sobie na powyższe pytania, jest zrozumienie czym jest mutyzm wybiórczy.

MUTYZM WYBIÓRCZY - CO TO TAKIEGO?

Mutyzm wybiórczy (inaczej mutyzm selektywny) to zaburzenie lękowe charakteryzujące się niezdolnością dziecka do swobodnego wypowiadania się w pewnych sytuacjach społecznych. W praktyce oznacza to, że czasami dziecko nie różni się zachowaniem od swoich rówieśników – jest żywiołowe, wesołe i rozgadane – a czasami, gdy nie czuje się bezpiecznie – wycofane, ciche, może całkowicie milczeć lub odzywać się tylko pojedynczymi słowami albo tylko do niektórych osób. Każde dziecko z mutyzmem wybiórczym jest inne i może przedstawiać trochę inny obraz objawów. Najczęściej jednak dziecko swobodnie zachowuje się w domu, wśród najbliższej rodziny, a w szkole czy przedszkolu jest spięte i niezdolne do swobodnej komunikacji. Z tego powodu mówi się czasem, że są to dzieci “o dwóch twarzach”. Warto jednak podkreślić, że różnice w funkcjonowaniu dziecka i jego milczenie nie są wyborem, fanaberią czy chęcią manipulacji otoczeniem. To bardzo silny lęk, nad którym dziecko nie panuje i choć bardzo chciałoby mówić, to dosłownie nie jest w stanie – przez automatyczną reakcję organizmu na silne poczucie zagrożenia.

Lęk przed mówieniem to zaburzenie, które bywa trudne do rozpoznania. Od lat, wokół mutyzmu wybiórczego, krąży mnóstwo szkodliwych mitów, które do dziś pokutują brakiem zrozumienia i bagatelizowaniem trudności dziecka, zarówno przez nauczycieli, lekarzy czy innych specjalistów, jak i jego najbliższe otoczenie. Rozpoznania nie ułatwia również fakt, że, jak wskazuje sama nazwa zaburzenia, trudności dziecka występują wybiórczo, czyli tylko w niektórych sytuacjach. Stąd, jeśli dziecko nie rozmawia np. w szkole, rodzic najprawdopodobniej nie zauważy niczego niepokojącego bez wyraźnego sygnału ze strony nauczycieli. Z kolei nauczyciele, nie mając porównania jak dziecko zachowuje się poza szkołą, mogą czasami nie widzieć w jego małomówności niczego niepokojącego.

Jak rozpoznać mutyzm wybiórczy u dziecka?

Najczęstsze objawy mutyzmu wybiórczego

Pierwsze objawy mutyzmu wybiórczego pojawiają się zwykle w dzieciństwie – najczęściej w okresie rozpoczęcia chodzenia do przedszkola czy szkoły. I choć wówczas pada najwięcej rozpoznań tego zaburzenia lękowego, niestety, wciąż zdarzają się diagnozy w wieku nastoletnim czy nawet w dorosłości – i to pomimo występowania u danej osoby trudności już od najmłodszych lat życia. Istnieje kilka kluczowych oznak, na które należy zwrócić uwagę, jeśli uważasz, że Twoje dziecko może mieć mutyzm wybiórczy. Objawy bywają mocno zróżnicowane, ale najbardziej oczywistym jest całkowity brak mowy w pewnych sytuacjach społecznych, na przykład podczas poznawania nowych ludzi lub w nieznanym otoczeniu. Inne oznaki mogą obejmować:

Dziecko ma dwa, często skrajne, oblicza. W domu, wśród najbliższych, mówi i zachowuje się swobodnie – jest żywiołowe, rozgadane, często wręcz przewodzi grupie, bywa głośne, uparte, psotne, lubi mieć ostatnie słowo. W innych sytuacjach, np. podczas odwiedzin znajomych, jest wycofane, zamknięte w sobie i ciche – obserwuje otoczenie, mówi niewiele, nie protestuje, gdy coś mu nie pasuje, używa ściszonego głosu lub szeptu. Może też mówić głośno do rodzica, ale nie odzywać się do innych osób.
W pewnych sytuacjach dziecko może być w stanie tylko szeptać lub komunikować się niewerbalnie (za pomocą gestów czy kiwania głową).
W pewnych sytuacjach dziecko może nie inicjować kontaktu – nie poprosić o coś, nie zapytać, nie zaproponować – ale być w stanie odpowiedzieć cicho lub jednym słowem na zadane pytanie.
Dziecko może nie wykazywać reakcji na polecenia i komunikaty kierowane do niego przez obcą osobę lub nawet przez rodzica, gdy jest w nowym, stresującym je, otoczeniu.
Dziecko może mieć trudności w nawiązywaniu kontaktu wzrokowego.
W sytuacjach, w których odczuwa silny lęk, dziecko może poruszać się w sztywny, nienaturalny sposób lub wręcz jedynie stać w miejscu i patrzeć w ziemię. Może mieć też “płaską” mimikę twarzy i ograniczoną gestykulację.
Podczas zajęć czy zabaw w grupie dziecko może być wycofane, obserwować otoczenie, siedzieć z boku i nie brać udziału w aktywnościach.
W przypadku kontaktu z kimś obcym, młodsze dzieci mogą chować się za nogą rodzica lub u niego na kolanach. Starsze – zamykać w swoim pokoju i odmawiać wyjścia z niego.
U dzieci z mutyzmem wybiórczym często obserwuje się zachowania mające obniżyć napięcie – tiki, przygryzanie warg, ssanie palców lub włosów, wykręcanie palców, obgryzanie paznokci, skubanie skórek, gryzienie rękawów lub kołnierzyków.
U dziecka mogą pojawiać się objawy somatyczne, takie jak gorączka, bóle głowy, bóle brzucha, biegunka, wymioty, związane ze stresującą je sytuacją np. przed pójściem do szkoły czy przed urodzinami kolegi.
Dziecko może silnie odreagowywać trudne dla niego sytuacje – np. reagować nieadekwatną złością i płaczem na najmniejsze niedogodności po powrocie do domu z przedszkola czy szkoły.
U dzieci z mutyzmem wybiórczym często współwystępują inne lęki, np. lęk społeczny, lęk separacyjny, fobia szkolna, silny lęk przed ciemnością czy owadami.
U dzieci z mutyzmem wybiórczym często współwystępują zaburzenia integracji sensorycznej – np. w postaci nadwrażliwości na dźwięki, zapachy czy dotyk. Dziecko może wówczas unikać kontaktu fizycznego z innymi, nie lubić tłumów czy głośnych miejsc, zatykać uszy i denerwować się w odpowiedzi na hałasy.
Dzieci z mutyzmem wybiórczym często miewają trudności z jedzeniem posiłków oraz korzystaniem z toalety w przedszkolu lub szkole.
Dzieci z mutyzmem wybiórczym mogą odmawiać przebierania się na lekcje w-f w szkole.
U dzieci z mutyzmem wybiórczym stosunkowo często pojawiają się trudności związane z moczeniem się i zaparciami nawykowymi na tle somatycznym/emocjonalnym oraz wybiórczość pokarmowa.

Mutyzm wybiórczy dotyka dzieci w różny sposób. Niektóre, gdy znajdą się w niekomfortowej sytuacji, nie odzywają się do nikogo. Inne z kolei komunikują się tylko z wybranymi osobami lub za pomocą szeptu czy gestów. Każde dziecko jest inne. Pamiętaj, że nie wszystkie powyższe objawy muszą wystąpić u Twojego dziecka, a ich nasilenie może być również bardzo zróżnicowane pomiędzy poszczególnymi dziećmi z diagnozą mutyzmu wybiórczego.

Bardzo istotną kwestią jest też to, że by zdiagnozować mutyzm wybiórczy, trudności dziecka muszą trwać co najmniej miesiąc, nie wliczając w to pierwszego miesiąca uczęszczania dziecka do szkoły czy przedszkola. Pamiętaj zatem, że zaobserwowanie pojedynczej sytuacji występowania powyższych trudności u dziecka o niczym nie świadczy. Obserwuj i wspieraj dziecko, jeśli widzisz coś niepokojącego, ale nie panikuj. Z drugiej strony pamiętaj, że nie musisz czekać pół roku czy roku, by mieć pewność, że to mutyzm wybiórczy i objawy lęku przed mówieniem same nie znikną. Im szybciej zareagujesz, tym krócej będzie trwała terapia. Do postawienia diagnozy wystarczy miesiąc (lub dwa – w przypadku pojawienia się trudności po rozpoczęciu uczęszczania do nowej placówki). Jednak nawet wcześniej możesz zacząć wspierać dziecko, by nie dopuścić do narastania trudności.

Czynniki wykluczające mutyzm wybiórczy

Istnieją pewne czynniki, które, jeśli występują, wykluczają rozpoznanie mutyzmu wybiórczego.

Jednym z najważniejszych kryteriów diagnozy mutyzmu wybiórczego jest swobodne posługiwanie się mową w pewnych sytuacjach i niemożność do swobodnej wypowiedzi w innych. Oznacza to, że jeśli dziecko nigdzie nie rozmawia, to raczej nie możemy mówić o mutyzmie wybiórczym.

Kiedy może się tak zdarzyć? Jeśli dziecko z nikim, nigdzie nie rozmawia przez opóźniony rozwój mowy lub afazję, nie będziemy mówić o mutyzmie wybiórczym. Ale też np. w sytuacji, gdy rodzina przeprowadza się do innego kraju. Dziecko nie zna lokalnego języka albo zna go bardzo słabo. Trafia do szkoły i siłą rzeczy w niej nie rozmawia. Rozmawia natomiast całkiem swobodnie we własnym domu z najbliższymi, ale już w swoim ojczystym języku. Pomimo, że pozornie może się wydawać, że spełniony jest warunek “wybiórczości” mowy, to wcale tak nie jest. Dziecko musi rozumieć język, którym ma się posługiwać. Jeśli więc dziecko nauczyłoby się języka obcego, który używany jest w szkole i porozumiewało nim np. na placach zabaw czy w sklepie, ale w szkole wciąż by milczało, to wówczas możemy już mówić o podejrzeniu mutyzmu wybiórczego.

Jak to w życiu bywa, od każdej reguły zdarzają się wyjątki. Jeśli dziecko cierpiące na mutyzm wybiórczy nie spotka się ze zrozumieniem i wsparciem, to może zacząć rozwijać się u niego tzw. mutyzm progresywny. Nazywamy tak sytuacje, w której lęk dziecka staje się tak duży, że zaczyna generalizować się na wszystkie obszary jego życia. Dziecko stopniowo przestaje rozmawiać z coraz szerszym kręgiem osób, aż przestaje komunikować się nawet z najbliższymi i zaczyna całkowicie milczeć. Dalej jest to mutyzm wybiórczy, ale lęk i poczucie braku zrozumienia dziecka są tak ogromne, że nie jest ono w stanie odezwać się praktycznie nigdzie.

To na co warto zwrócić uwagę to fakt, że w przypadku mutyzmu progresywnego, dziecko stopniowo zawęża swój krąg rozmówców. Jeśli całkowite milczenie pojawia się w sposób nagły, szczególnie po jakimś trudnym wydarzeniu – np. uczestnictwie w wypadku, śmierci kogoś bliskiego, doświadczeniu lub byciu świadkiem jakiejś traumatycznej sytuacji – to wskazywałoby to bardziej na możliwość wystąpienia mutyzmu traumatycznego niż mutyzmu wybiórczego. Kiedyś oba te pojęcia były ze sobą często mylone, jednak ich rozróżnienie jest kluczowe, by skutecznie wesprzeć dotknięte nimi osoby. Mutyzm wybiórczy jest zaburzeniem lękowym i leczy się go w podobny sposób jak fobie specyficzne. Natomiast mutyzm traumatyczny należy do grupy zaburzeń emocjonalnych i wymaga postępowania jak w przypadku zespołu stresu pourazowego.

Sytuacje, które NIE wykluczają diagnozy mutyzmu wybiórczego

Jak wspomniałam już wcześniej, wokół mutyzmu wybiórczego krąży mnóstwo mitów. Niestety dotyczą one również procesu diagnostycznego, przez co wielu rodziców podejrzewających mutyzm wybiórczy u swoich dzieci słyszy, że “to nie może być mutyzm wybiórczy”, choć w rzeczywistości mija się to z prawdą. Poniżej podaję najczęstsze stwierdzenia specjalistów, które powodują niesłuszne odroczenie lub brak diagnozy dziecka z mutyzmem wybiórczym:

“Dziecko odezwało się do mnie w gabinecie, więc to nie może być mutyzm wybiórczy” – MIT! Świadczy to jedynie o tym, że silny lęk nie pojawił się w gabinecie. Nie ma to wpływu na to, że występuje on w innych miejscach, utrudniając dziecku funkcjonowanie.
“Tak szybko się przy mnie rozkręcił, że to nie może być mutyzm wybiórczy. To raczej silna nieśmiałość” – MIT! Jeśli dziecko szybko zaczyna mówić do nowej osoby oznacza to jedynie, że zapewniono mu odpowiednie warunki do poczucia się bezpiecznie. Nie ma to wpływu na występowanie silnego lęku w innych okolicznościach.
“Słyszałam jak dziecko rozmawiało. O co Pani chodzi z tym mutyzmem wybiórczym?” – MIT! Mutyzm wybiórczy to nie zawsze całkowity brak mowy w danej sytuacji. To, że dziecko rozmawia np. z rodzicem w czyjejś obecności, ale nie mówi już bezpośrednio do tej osoby (nie odpowiada na jej pytania lub odpowiedzi kieruje do rodzica) jedynie potwierdza występowanie lęku.
“Dziecko uśmiecha się i bawi z dziećmi. Widać, że dobrze czuje się w grupie. Chyba trochę Pani przesadza…” – MIT! Każde dziecko z mutyzmem wybiórczym jest inne. Niektóre będą tak spięte, że nie będą w stanie bawić się z innymi dziećmi, a niektóre będą bawić się w najlepsze, ale bez używania słów, np. porozumiewając się na migi. Kryterium diagnostycznym mutyzmu wybiórczego jest brak swobodnej mowy w pewnych sytuacjach społecznych, a nie uśmiechania się czy interakcji z innymi dziećmi.
“Dziecko trochę mówi/odpowiada na pytania. To nie może być mutyzm wybiórczy, bo wówczas nie odezwałoby się wcale” – MIT! Nie wszystkie dzieci z mutyzmem wybiórczym całkowicie milczą. Niektóre cierpią na tzw. mutyzm wybiórczy lekki/dyskretny – mogą wówczas nie być w stanie zainicjować kontaktu werbalnego, a jedynie krótko odpowiedzieć na zadane pytanie lub wręcz odwrotnie – nie odpowiedzą na czyjeś pytanie, ale czasami podzielą się spontanicznie jakąś informacją, np. o ulubionej bajce.
“Dziecko komunikuje się szeptem, więc to nie mutyzm wybiórczy” – MIT! Szept świadczy o bardzo wysokim poziomie lęku. Jeśli dziecko porozumiewa się w pewnych warunkach, np. w szkole, wyłącznie szeptem, a nie normalnym głosem, może to świadczyć o występowaniu mutyzmu wybiórczego.
“Dziecko ma diagnozę spektrum autyzmu. Nie możemy więc zdiagnozować mutyzmu wybiórczego” – MIT! Kiedyś uważano, że diagnoza spektrum autyzmu i mutyzmu wybiórczego nie mogą ze sobą współwystępować. Jednak przeczą temu najnowsze badania naukowe na ten temat i nie znajdziemy już takiego zapisu w, obowiązującej w Polsce, Międzynarodowej Statystycznej Klasyfikacji Chorób i Problemów Zdrowotnych ICD-11.
“Dziecko nie reaguje na komunikaty, unika kontaktu wzrokowego. To raczej spektrum autyzmu” – MIT! Jeśli lęk dziecka jest bardzo duży w danym miejscu, może być ono tak spięte, że praktycznie nie będzie w stanie się nawet poruszyć. Unikanie kontaktu wzrokowego, który jest często traktowany w naszej kulturze jako zaproszenie do rozmowy, jest bardzo częste u dzieci z mutyzmem wybiórczym.
“Pani też była takim spokojnym, obserwującym dzieckiem? To ma to po Pani. To na pewno nie mutyzm wybiórczy” – MIT! Za jeden z czynników predysponujących do występowania mutyzmu wybiórczego uważa się czynniki genetyczne. Rodzic dziecka z mutyzmem wybiórczym mógł więc (ale nie musiał) mieć podobne trudności w dzieciństwie. Jednak fakt ten absolutnie nie jest kryterium, które mogłoby podważyć występowanie mutyzmu wybiórczego u dziecka.
“Ona jest jeszcze za malutka na takie diagnozy. Proszę dać jej czas” – MIT! Mutyzm wybiórczy może być zdiagnozowany w każdym wieku, o ile spełnione są kryteria diagnostyczne (wiek nim nie jest). Opóźnianie diagnozy działa na niekorzyść dziecka.

Jeśli usłyszysz, któreś z powyższych stwierdzeń z ust specjalisty, wiedz, że niestety ma on najprawdopodobniej mocno zdezaktualizowaną wiedzę na temat mutyzmu wybiórczego. Warto wówczas uświadomić mu pomyłkę i/lub szukać wsparcia kogoś, kto będzie posiadał bardziej aktualną wiedzę i doświadczenie.

Mutyzm wybiórczy a nieśmiałość

Bardzo często mutyzm wybiórczy mylony jest z nieśmiałością. Choć, na pierwszy rzut oka, mogą wydawać się one podobne, istnieją między nimi zasadnicze różnice. Na co zwrócić uwagę, by odróżnić je od siebie?

Pierwszą istotną różnicą jest to, że mutyzm wybiórczy jest zaburzeniem lękowym, natomiast nieśmiałość jest po prostu cechą osobowości. Co to oznacza w praktyce? Dziecko nieśmiałe będzie bardziej lub mniej małomówne czy wycofane w każdych warunkach – czy to w domu, czy w szkole/przedszkolu, czy u koleżanki. Natomiast dziecko z mutyzmem wybiórczym będzie wykazywało takie zachowanie tylko w określonych sytuacjach – wówczas, gdy nie będzie czuło się całkowicie bezpiecznie. Przykładowo, w domu będzie żywiołowe, otwarte i śmiałe. Będzie lubiło mieć ostatnie słowo, a gdy coś nie będzie mu pasować będzie głośno domagać się swoich praw. Natomiast w przedszkolu może być zamknięte w sobie, ciche. Może być typem obserwatora, który nigdy nie protestuje, nie psoci i nie przeszkadza. Dla mutyzmu wybiórczego charakterystyczna jest pewna “niespójność osobowości” dziecka w różnych sytuacjach – to, że pokazuje dwa, często diametralnie różne, typy zachowań, w zależności od tego gdzie i z kim przebywa.

Nieśmiałość powoduje uczucie dyskomfortu, które oczywiście może sprawiać, że dana osoba unika sytuacji społecznych czy jest podczas nich małomówna. Jednak, w razie potrzeby, dziecko będzie w stanie się odezwać. Choć bywa uciążliwa, nieśmiałość nie zakłóca znacząco codziennego funkcjonowania dziecka – nie powstrzyma go chociażby przed zgłoszeniem potrzeb fizjologicznych czy złego samopoczucia.

Mutyzm wybiórczy a wysoka wrażliwość

Dziwi i martwi mnie jak często, w pewnych kręgach, tłumaczy się niektóre trudności dziecka jego wysoką wrażliwością.

Wysoka wrażliwość to trochę inaczej działający, wrażliwszy na bodźce, układ nerwowy, a przez to inne odbieranie otoczenia, emocji i zmysłów. Podobnie jak nieśmiałość, jest ona cechą danej osoby, a nie zaburzeniem. To cząstka człowieka, z którą się rodzi. Jedni mają niebieskie oczy, inni zielone. Jedni mają odstające, a inni płaskie uszy. Jedni mają mniej wrażliwy układ nerwowy, a jeszcze inni są wysoko wrażliwi. I o ile sama cecha nie jest żadnym zaburzeniem i nie “leczy się” jej, to niestety bycie osobą wysoko wrażliwą predysponuje do pewnych trudności – m.in. do nadmiernej lękliwości i zaburzeń lękowych.

Prawdą jest więc, że często dziecko z mutyzmem wybiórczym to dziecko wysoko wrażliwe. Jednak nie zawsze tak jest i jedno drugiego w żaden sposób nie wyklucza. Za to zdecydowanie dzieci wysoko wrażliwe są w grupie podwyższonego ryzyka zapadania na zaburzenia lękowe, w tym na mutyzm wybiórczy.

Dzieci o dużej wrażliwości często są wycofane w nowych środowiskach i w kontaktach z nowymi ludźmi – szczególnie, jeśli są to sytuacje obejmujące hałas czy duże skupiska ludzi. Jednak, podobnie jak przy nieśmiałości, sama wysoka wrażliwość nie zaburza, w znaczący sposób, codziennego funkcjonowania dziecka.

Mutyzm wybiórczy a spektrum autyzmu

Kiedyś uważano, że mutyzm wybiórczy nie może współwystępować ze spektrum autyzmu. Na szczęście mit ten został już obalony i coraz częściej zdarzają się w Polsce podwójne diagnozy – spektrum autyzmu i mutyzmu wybiórczego. I bardzo dobrze! Dzięki temu coraz więcej dzieci jest w stanie uzyskać wsparcie na miarę ich potrzeb.

Spektrum autyzmu, podobnie trochę do wysokiej wrażliwości, wiąże się z inaczej niż u osób neurotypowych (tak nazywa się osoby, które rozwijają się w normie rozwojowej), działającym układem nerwowym. Nie “leczy się” go, nie jest on zaburzeniem (choć kiedyś tak go nazywano, dziś mocno się od tego odchodzi). Spektrum autyzmu jest alternatywną ścieżką rozwoju danego człowieka, w której się rodzi i pozostaje przez całe swoje życie. Stąd jego objawy, w przeciwieństwie do objawów mutyzmu wybiórczego, nie pojawiają się jedynie w niektórych okolicznościach, ale przez cały czas.

Dzieci w spektrum autyzmu odbierają nasz świat trochę inaczej niż większość ludzi. Nierzadko borykają się z licznymi nadwrażliwościami sensorycznymi i potrzebują dodatkowego wsparcia w zrozumieniu jak działa, skomplikowany dla nich, świat emocji i interakcji społecznych. Wszystko to powoduje, że osoby w spektrum, podobnie jak osoby wysoko wrażliwe, a nawet bardziej niż one, są silnie narażone na występowanie zaburzeń lękowych. Jest to zjawisko tak powszechne, że objawy lęku są wręcz “sklejane” z objawami spektrum autyzmu, a przez to bywają mylone i często komplikują diagnozę. I dokładnie tak jest w przypadku mutyzmu wybiórczego, szczególnie w przypadku dziewczynek. Najnowsze badania mówią o tym, że spektrum autyzmu może objawiać się w drastycznie inny sposób u chłopców i u dziewczynek, czego nie biorą pod uwagę obecne kryteria diagnostyczne, stworze jedynie na podstawie obserwacji chłopców. Jeśli interesuje Cię ten temat, polecam Ci gorąco wszelkie materiały wydane przez Fundację Dziewczyny w Spektrum.

To, co chciałabym byś zapamiętała/zapamiętał na tę chwilę, to fakt, że diagnoza spektrum autyzmu może występować wspólnie z diagnozą mutyzmu wybiórczego i nie wykluczają się one wzajemnie. A ponieważ na temat spektrum krąży co najmniej tyle samo mitów co na temat mutyzmu wybiórczego, w przypadku trudności w rozróżnieniu objawów lub podejrzeniu ich współwystępowania, koniecznie szukaj wsparcia kogoś, kto posiada aktualną wiedzę w tym temacie. Ma to szczególne znaczenie w przypadku dziewczynek, u których, znacznie częściej niż u chłopców, diagnozy spektrum autyzmu i mutyzmu wybiórczego bywają mylone lub stawiana jest tylko jedna z nich, pomimo występowania obu trudności.

W razie potrzeby listę miejsc uwzględniających, podczas diagnozy, kobiecy aspekt spektrum autyzmu znajdziesz tutaj.

Mam ogromną nadzieję, że po powyższej lekturze masz większą jasność czy mutyzm wybiórczy to trudność, która dotyka Twoje dziecko. Jeśli wciąż się wahasz, kolejna część Przewodnika będzie idealna dla Ciebie. Będzie dostępna już niedługo.

Spis treści:

Mutyzm wybiórczy i co dalej? Wstęp do przewodnika dla rodzica

Część 1: Czy moje dziecko ma mutyzm wybiórczy?

(ciąg dalszy już niedługo!)